Amatorizmi nuk nënkupton vetëm mungesën e përvojës, por edhe mungesën e formimit të duhur politik, etik dhe historik; veprimin në bazë të bindjeve sipërfaqësore apo interesave afatshkurtra; ngatërrimin e politikës me propagandën dhe populizmin.

Ky amatorizëm dëmton vendimmarrjen, sepse e bën atë të pambështetur në dije, përvojë apo konsultim dhe çon në keqinterpretim të realiteteve historike dhe sociale.

Një thirrje për përgjegjshmëri

Amatorizmi në politikë dhe historiografia si viktimë duhet kuptuar si një këmbanë alarmi ndaj banalizimit të dijes historike dhe instrumentalizimit të saj nga politika e ditës. Nëse historia nuk shkruhet nga historianët, por nga amatorë me pushtet, atëherë: shoqëria humbet busullën e saj morale dhe intelektuale; politika largohet nga e vërteta; kujtesa kolektive zëvendësohet nga mitet me ngjyrime ideologjike. Ky realitet kërkon kthimin e profesionistëve në qendër të diskursit, respekt për faktin historik, dhe ndarjen e qartë midis historisë si shkencë dhe politikës si fushë lufte për interes.

I. Praktikat nderkombetare per personalitetet historike lokale

Në studimet historike dhe në përkufizimin e “personaliteteve lokale”, përfshirja e atyre që kanë bashkëpunuar me pushtuesit fashiste apo naziste nuk përjashtohet automatikisht, por varet nga konteksti dhe qasja metodologjike që përdoret.

Kur mund të përfshihen si “personalitete lokale”

1.Në kuadër të një studimi tërësor dhe objektiv, që analizon ndikimin e tyre (pozitiv apo negativ) në jetën lokale , p.sh., në administratë, arsim, ekonomi apo rend publik gjatë pushtimit.

2.Në funksion të analizës së bashkëpunimit dhe rezistencës, për të kuptuar dilemat morale, shkaqet e bashkëpunimit (frikë, përfitim, ideologji, oportunizëm), dhe ndikimet e tyre afatgjata në komunitet.

3.Në raste kur kanë pasur një profil të mëparshëm apo pasues të rëndësishëm publik, për shembull, persona me kontribute në fushën e arsimit, mjekësisë apo kulturës, që më vonë u implikuan në bashkëpunim.

Kur nuk është e përshtatshme t’i paraqesësh si “personalitete”.

1.Nëse qasja glorifikon bashkëpunimin me pushtuesit, pa e kritikuar ose reflektuar mbi pasojat për komunitetin.

Kur përfshirja e tyre nënkupton legjitimim të tradhtisë kombëtare, sidomos nëse janë figura të njohura për represion, dhunë, ose dëme të drejtpërdrejta ndaj popullsisë lokale.

2.Në kontekste përkujtimore apo përvjetorë, ku synimi është nderimi i figurave pozitive, heronjve lokalë apo rezistencës.

Përfundim:

Po, mund të përfshihen, por duke i trajtuar në mënyrë kritike dhe historikisht të përgjegjshme, jo si figura model, por si pjesë e kompleksitetit të periudhës. Nuk është nderim, por analizë.

II. Si mund t’i trajtojmë bajraktarët si personalitete historike?

1. Jo, si kategori homogjene, por si individë me role të ndryshme

2.Disa bajraktarë kanë qenë bashkëpunëtorë të Perandorisë Osmane, që vepronin si garantë të rendit dhe taksidhenës në emër të Portës së Lartë.

3.Disa të tjerë, në momente të caktuara, janë shfaqur si udhëheqës të rezistencës, veçanërisht kur Porta tentonte të rriste ndërhyrjen në vetëqeverisjen lokale apo të impononte rekrutime/detyrime të tjera.

Të analizohen në funksion të dyfishtë:

1. Si instrumentë të pushtetit osman në terren (funksioni administrativ, ushtarak, ndërmjetësues).

2. Si përfaqësues të interesave lokale që shpesh kanë qenë në tension me pushtetin qendror, veçanërisht në zonat malore me autonomi të trashëguar.

3.Të vlerësohen për ndikimin real në jetën lokale

Shpesh, bajraktarët kishin rol në ruajtjen e rendit, arbitrazhin e konflikteve, organizimin e mbrojtjes, por edhe në ruajtjen e zakoneve, normave tradicionale dhe autoritetit fisnor.

Shembuj të qasjeve të balancuara:

1.Bajraktarë të Mirditës: Në disa periudha bashkëpunuan me Portën, por në të tjera udhëhoqën kryengritje ose mbajtën qëndrim autonom.

Kujdes:

Glorifikimi i verbër apo demonizimi i skajshëm i bajraktarëve është gabim. Historia duhet të paraqesë kompleksitetin e roleve të tyre as thjesht kolaboracionistë, as thjesht heronj.

Duhet bërë ndarja ndërmjet rolit tradicional dhe sjelljes konkrete politike apo ushtarake në momente kyçe.

III. Po, ideatorët dhe realizuesit e Republikës së Mirditës (1921) mund të trajtohen si personalitete lokale mirditase, por jo patjetër si figura pozitive apo për t’u nderuar, dhe vetëm nëse trajtohen në mënyrë kritike dhe kontekstuale, duke analizuar:

1.Kontekstin historik. Pas shpalljes së pavarësisë, shteti shqiptar ishte ende i brishtë dhe i kërcënuar nga fqinjët (sidomos Serbia). Republika e Mirditës, e krijuar nga Marka Gjoni me mbështetjen serbe, ishte në kundërshtim me aspiratat për një shtet të unifikuar shqiptar. Ajo kishte një karakter separatist dhe për një moment u përdor nga diplomacia serbe për të dëmtuar pozitën ndërkombëtare të Shqipërisë.

Si duhet trajtuar personalitetet e saj në histori?

1. Si personalitete me ndikim vendor, jo si figura kombëtare përfaqësuese. Marka Gjoni, për shembull, kishte autoritet tradicional dhe ndikim në strukturat fisnore, por vendimet e tij politike ishin në funksion të interesave të ngushta dhe shpesh kundër interesit kombëtar.

2. Të tillë persona mund të përfshihen në histori për të kuptuar mentalitetin lokal, rivalitetet fisnore, qëndrimet ndaj centralizimit dhe ndikimin e fuqive të huaja.

3. Si shembuj të fragmentarizmit politik pas pavarësisë. “Republika e Mirditës” ilustron qartë rreziqet e një shteti pa autoritet të konsoliduar, ku krerët lokalë mund të bëhen instrumentë të politikës ndërkombëtare.

4. Si figura për t’u analizuar, jo glorifikuar. Është e rrezikshme që veprime me pasoja potencialisht antikombëtare të relativizohen apo të paraqiten thjesht si “mbrojtës të traditave lokale”. Një trajtim serioz do të nxirrte në pah motivacionet reale (pushtet, mbështetje financiare nga jashtë, frikë nga humbja e privilegjeve).

Kur nuk duhen përfshirë si personalitete përfaqësuese

1.Nëse përfshihen në histori si figura frymëzuese të krenarisë mirditore, pa analizuar tradhtinë potenciale ndaj shtetit shqiptar, kjo do të ishte falsifikim historik. Nuk mund të renditen krahas figurave si Pashko Vasa, Preng Bibë Doda, Prend Doçi apo Ambroz Marlaskaj, Preng Marka Prenga, Preng Jaku etj. personalitete që punuan për gjuhën, kulturën dhe bashkimin kombëtar.

Përfundim:

Po, ideatorët e “Republikës së Mirditës” mund të përfshihen si personalitete lokale, por vetëm:

1.Në funksion të analizës kritike të një periudhe specifike;

2. Pa e glorifikuar apo relativizuar bashkëpunimin me Serbinë.

3.Duke i paraqitur si ilustrim i përplasjes midis lokalizmit tradicional dhe projektit të shtet-ndërtimit kombëtar.

Historia nuk është gjykatë për lavdi apo turp, por mjet për të kuptuar kompleksitetin e së kaluarës dhe “Republika e Mirditës” është një rast tipik për këtë konceptim thelbësor.

IV. Po, veprimtaria e disa drejtuesve të Komitetit të Maleve që bashkëpunuan me pushtuesit fashistë dhe më pas luftuan kundër pushtetit të pasluftës, duhet trajtuar në histori. Ajo duhet analizuar, jo glorifikuar, dhe gjithmonë në funksion të së vërtetës historike dhe pasojave që ajo pati për kombin.

Kush ishin dhe çfarë përfaqësonin një pjesë e drejtuesve kryesorë të Komitetit të Maleve?

1.Figura të njohura të Komitetit të Maleve u pozicionuan fillimisht si përfaqësues të një krahine me pretendime për vetëqeverisje; më pas si bashkëpunëtorë të pushtuesve italianë e më vonë gjermanë, duke u bërë armiq të hapur të Luftës Nacionalçlirimtare. Pas vitit 1944, si grupe të armatosura të rezistencës antikomuniste, me mbështetje të disa shteteve të huaja, por pa platformë politike, përtej restaurimit të privilegjeve të tyre të vjetra.

Si duhet trajtuar kjo veprimtari në histori?

1. Si pjesë e kolaboracionizmit politik dhe ushtarak. Këta drejtues nuk luftuan për Shqipërinë, por për të ruajtur pozitën e tyre tradicionale dhe për të ndaluar shndërrimet sociale të kohës. Ata ndihmuan pushtuesin në dëm të popullit të tyre, madje morën pjesë në akte të dhunës, arrestime, internime apo vrasje të pjesëtarëve të LNÇ-së.

2. Si kundërshtarë të reformave thelbësore për emancipimin e vendit Kundërshtimi i luftës kundër analfabetizmit, i shkollimit për vajzat, i ndërtimit të rrugëve, urave, shkollave, minierave etj. nuk ishte qëndrim ideologjik, por mbrojtje e gjendjes shoqërore që ata kishin lënë, për të mos e cënuar piramidën shoqërore që u kishte siguruar privilegje brez pas brezi. Lufta e tyre “antikomuniste” nuk kishte për qëllim demokracinë, por shkallmimin e çdo reforme që prekte rendin e vjetër shoqëror.

Rreziku i sotëm: glorifikimi i tyre si “patriotë” apo “martirë”

1.Në disa diskurse aktuale, figura që kanë bashkëpunuar me fashistët apo që kanë kundërshtuar me armë shtetin shqiptar pas çlirimit, paraqiten si “viktima” ose “opozitarë idealistë”, gjë që është një rishkrim i rrezikshëm i historisë.

2.Kjo qasje injoron krimet, kolaboracionizmin dhe pozicionet antikombëtare të këtyre personave.

Veprimtaria kolaboracioniste e disa drejtuesve të Komitetit të Maleve duhet trajtuar në mënyrë kritike si pjesë e errët e historisë kombëtare.

3.Ata nuk mund të përfshihen si personalitete përfaqësuese të luftës për çlirim apo zhvillim, sepse bashkëpunuan me pushtuesin;luftuan kundër një lëvizjeje popullore për çlirim; kundërshtuan çdo reformë që çonte në emancipim shoqëror; dëmtuan interesin e kombit për daljen nga prapambetja.

Historiografia serioze nuk mund të bëhet viktimë e nostalgjisë për privilegje të humbura apo e revizionizmit të qëllimshëm. Ajo duhet të mbrojë të vërtetën, sado e pakëndshme të jetë ajo për disa qarqe politike apo ideologjike.

V. Po drejtuesit e formacioneve antifashiste partizane nga Mirdita që kanë kontribuar në Luftën Nacionalçlirimtare dhe më pas kanë marrë pjesë në zhvillimet shoqerore të pasçlirimit mund dhe duhet të trajtohen si personalitete lokale historike të Mirditës, për sa kohë që vlerësimi i tyre bëhet në mënyrë të përgjegjshme dhe të balancuar, duke marrë parasysh:

Kontributet e tyre reale dhe të matshme:

Lufta antifashiste ishte një proces kyç për çlirimin e vendit dhe pjesëmarrja e bijve të Mirditës në këtë luftë është fakt i pamohueshëm. Ata që udhëhoqën çeta, batalione apo brigada antifashiste janë pjesë legjitime e kujtesës historike.

Përfshirja e tyre në pushtetin e pasluftës dhe rolin në ndërtimin e institucioneve të reja shtetërore – në fushat e arsimit, shëndetësisë, infrastrukturës – ishte shpesh vendimtare për daljen e zonave si Mirdita nga izolimi dhe prapambetja. Shembuj konkretë mund të jenë:

Organizatorë të hapjes së shkollave, ambulanceve e të shërbimeve komunale, te qendrave të lokaliteteve dhe të Rrëshenit si qendër e rrethit etj.

Figura që ndihmuan në emancipimin e grave dhe në përfshirjen e tyre në jetën publike.

Si duhet të trajtohen?

1. Si pjesë e historisë së tranzicionit nga shoqëria tradicionale në modernitetin socialist

Nuk duhet parë vetëm ideologjia që përfaqësonin, por rezultatet konkrete që sollën në jetën e përditshme të komunitetit mirditas.

2. Të vlerësohen në lidhje me ndikimin pozitiv në mirëqenien dhe zhvillimin lokal

Në një zonë si Mirdita, me histori të fortë fisnore, ndryshimet strukturore të pasluftës patën efekt thelbësor, sado të debatueshëm të jenë për nga forma e imponimit politik.

3. Të analizohen pa anashkaluar aspektet problematike të sistemit komunist. Vlerësimi nuk nënkupton amnisti për persekutimet, dhunën ndaj klerit, kufizimet e lirisë etj.

Por kjo nuk duhet të zhbëjë kontributin e individëve që me përkushtim kanë punuar për zhvillimin lokal.

Rreziku që duhet shmangur:

Injorimi i tyre për shkak të përkatësisë ideologjike është një formë tjetër e mohimit të historisë.

Reduktimi i historisë së Mirditës vetëm në rrafshin antikomunist është i mangët dhe i njëanshëm.

Përfundim:

Po, janë personalitete historike të Mirditës.

1. Ata që luftuan kundër pushtuesve dhe ndihmuan në ngritjen e institucioneve të reja pas Luftës II Botërore meritojnë të trajtohen si pjesë përbërëse e historisë lokale. Pavarësisht sistemit që përfaqësonin, vlerësimi i tyre duhet të bazohet në kontributet konkrete që dhanë për shoqërinë, e jo në paragjykime ideologjike. Historia kërkon kujtesë të plotë, jo selektive e kjo përfshin edhe figurat e epokës komuniste me ndikim real në transformimin e Mirditës.