Prenda Sejdia

R E C E N S I O N

———————-

EPIKA E NJË REALITETI NË NOVELË

Libri; NOVELA; MARASH TUCI NDORJA SHQIPTARE

Autori Prel Milani

“Qënie që i përshtatet gjithçkaje, është përkufizimi më i mirë që mund t’i bëhet njeriut.

Mendimet e mëdha e kanë burimin jo aq nga mendja e madhe, se sa nga një ndjenjë e madhe.

Pra arti është një kërkesë për njeriun ashtu si të ngrënët e të pirët” Fjodor Dostojevski”.

E nis këtë shkrim nga një mendje që ndriçoi me dritën që përhap.

Sepse mendje të tilla ndriçojnë epokë e Penat e stërvitura qëndisin fjalën gërshetuar me bukurinë e shpirtit e si birë i atyre trojeve vazhdon udhëtimin mbi gjurmët e të parëve, përsëri për të ruajtur gjurmët e tyre si një zingjirë i pashkëputur i dijes, fisnikërisë, besës e bujarisë, traditës e kulturës.

Erërat e maleve e lisat e moçëm sjellin gjuhë perendie, ku të ngjan se zgjojnë zërat e lashtësisë nga drurë e gurë ku mbars mirësinë njerëzore tek kundron në mënyrë imagjinare fisnikërinë e maleve kreshnike që shtrihen hareshëm në krah të njëri- tjetrit, për t’u stërzgjatur deri në pikën më të lartë ku pikon strategjia e moçme që të sotmes i përgjigjet me gjuhën e heshtjes ashtu siç thonë se shkrimtari flet me një fjalë sa një njeri i thjeshtë se thotë as me 1.000.

Historia e atyre maleve e mbërthyer në virtyte e endur në perla që kur ka le germëzojnë frymëmarrjen e shpirtërave të paepur dhe profecitë lartësohen për etërit fisnik.

Autori i librit Prel Milani më së miri vjen në këtë gjini epike me këtë rrëfim përmes personazheve në këtë lloj ( prozë ) pra një novelë me vlera të theksuara letrare ku rrëfen me vetdije dhe respekt plagët e shqiptarit në tërësi por konkretisht plagët e malësorit trim e besnik me stilin e zhdërvjellët e ndjeshmërinë e lartë të qytetarisë e përmes artit rrëfen madhështinë e atyre njerëzve që udhëhiqen nga morali, besa e parimet e larta njerëzore.

Zotërimi i gjuhës dialektike e disiplina e tekstit dëshmojnë një pjekuri e përgjegjësi si e ardhme e letersisë shqipe.

Me ndjeshmëri e ndijim harmonik në ndërtimin e një rrëfimi modern.

Rrugëtimi i novelistit në përmbledhjen e plotë të prozës me ngarje të vërtetë të epikës deri në destinacionin e novelës është dëshmi e mendimit të kulluar të shkrimtarit.

Gjithsesi bindemi se të folurit, rrëfimi epik është në sinkron e përmes këtij akti depërtojmë në qenësinë e thelbit a dukurive të ndryshme ku merr formën e vet të vazhdueshme dhe në vetvete mban mesazhin i cili i drejtohet njeriut, dhe botës.

Rrëfimi i kësaj novelë është një “Strukturë e thellë “ që del nga një botë e krijuar e tëra reale dhe mesazhi del tejet i plotë dhe kuptim të qëndrueshëm pasi shohim përpjekjen, insistimin e rrëfimit të novelistit është në kërkim të një bashkëdyzimi mes idealit dhe realitetin përsa i përket çështjes dhe kohës e në këtë shtegëtim simbolizon dhe metaforizon virtytet e larta të atyre brezave që udhëhiqen nga parimet e larta të guximit, besës e trimërisë.

Përmes një novelëmetafore epike që është shembull unik në letersinë bashkëkohore krijon lidhjet njerëzore me rezultatet dhe veten ndërton brenda kësaj bote.

Ai është i pakufijshëm në ritmin e rrëfimt e na bën të vëmë në lëvizje mëndjen dhe qënjen tonë.

Autori i talentuar në sarkazmë e satirë, por edhe zhanret tjera të letersisë na vjen me një Novelë ku brendia e saj është aq e mbushur me epikë vjen si një pasuri e jashtëzakonshme brenda lëmit të letersisë sa mund të them e rrallë në stilin e vet për në ditët e sotme.

Ndaj shkrimtari e novelisti Prel Milani vjen si një tis i artë bashkërendur me Penën e tij e lëvron në këtë zhaner me personazhe reale, me fjalor tejet të pasur dialektik në përshtatje me zonën, e sjell enkas si shërbesë për gjeneratat e reja, por dhe kultivimi i gjuhës, traditës, kulturës, mikpritjes, besës e përcjelljes së mikut, bujarisë, guximit, trimërisë dhe virtyteteve më të larta të trashëguara ndër breza.

Ata njerëz kreshnike që fjalën e kthyen në vepër, me energji të thellë ku spikati gjallërisht në trevat shqiptare të veriut, më konkretisht bëhet fjalë për ato kohë të vjetra ndër zonat e Dukagjinit e më saktë Bajraku i Shoshit.

Bashkëpunimin ndër bajrakë e mbajtën të pastër qelibarë e të freskët si maja e bjeshkëve kreshnike.

Shoshi si konak i mikpritjes qenë për Shalë e Nikaj- Mërturë si fortesë majë guri e miqësitë mes tyre qenë shumë shekullore.

Ndaj kurdoherë bëhej strehë dhe e shkuara i la mbresa të mëdha së sotmes e cila do i shoqërojë përjetësisht përmes kujtimeve dhe Prel Milani e përcjell plot emocion tek lexuesi këtë aset të artë popullorë.

Ai thotë mos të terhiqemi zvarrë nga kujtimet ndaj i shpalos me ndjeshmëri të lartë si të përjetuara dhe i përdor si përpjekje për ta nxitur të mirën në jetë.

Ndjenjat e shpirtit krijues i përhap me shpejtësi dhe vishet me enigma ndjesish, nga mendimet e fryma e tij.

Në Novelën; MARASH TUCI- NDORJA SHQIPTARE, personazhet janë të shumte por nga Shoshi janë Marash Tuci e Lucë Brashta.

Ky i dyti orêquet siç e quan autori, një burrë azgan ku zotëronte virtytet më të larta njerëzore të malësorit.

Marash Tuci personazh tejet pozitiv dhe qendra e novelës, djalë i ri i edukuar me traditën vendase dhe atdhetare, i pjekur e trim , tek po ngrysnin ditën në punë sëbashku ku dhe qe filli i një shtegtimi të papritur.

Buzë mbrëmje.

Drejt tyre ia befën bajraktarët e Nikaj- Merturit.

1 • Bash Vata 2 • Rac Ula 3 • Deli Meshi

4 • Deli Nika.

Për katershen udhëtimi dukej i gjatë dhe këtë e reflektonin nga paraqitja e zymtë në fytyrë.

Pasi ndërruan duhan e bënë muhabet darka do i priste në shtëpi të Marash Tucit, djaloshit që dëgjoi gjithçka rreth bisedave, por shpirti i tij i dlirë dhe luftarak e bëri që të vendoste e të kthehej në dorzani të bajraktarëve para Valisë së Shkodrës, pasi qenë ftuar nga ai në saraje të tij.

Ama Valiu njihej si një njeri i pabesë.

Synimet e tij ishin të qarta, sundimi i maleve nga perandoria turke.

Pas një darke në shtënë e Marash Tucit bashkë me bajraktarët të nesermen udhëtojnë drejt shehrit të Shkodrës për në sarajet e Valisë.

Siç e shohim ndërtimin e ngjarjes në novelë, kompleksiteti i ngjarjes dhe vlera e saj që përmban brenda vetes na jep të kuptojmë se mund të themi se kemi të bëjmë me një novelist kompleks, tashmë i dëshmuar qartë në vepra cilësore artistike kështu edhe në zhanrin e novelës me vlera artistike e stilistike, mjaft të arrirë që prek shpirtin njerëzorë e konkretisht trevat e malësisë ku i përket tradita, kultura, besa e bujaria që shpirtin e patën veçse atdhetarë.

Autori jeton me përjetimin konstant të shqetësimeve e sfidave të mëdha të njeriut në kohë e hapësira të ndryshme, ky vëzhgues emocional shpirtërorë me një pedantëri të mprehtë krijon atmosferën e përjetimit në fushat e artit letrarë sjell vlera cilësore me përmasa të gjëra e të thella e në mënyrë implicite përcakton stilin e veçantë të të shkruarit, me material të bollshëm nga ngjarje reale me brendi të pasur dhe emocionuese, por dhe të bukurën e madhërishmen si kategori e rëndësishme estetike dhe vërtetësinë gjithashtu.

Pra kjo novelë megjithë atributet e duhura formale e përmbajtësore që duhet t’i ketë një libër i këtij lloji apo zhanri pretendon kulmin e piramidës.

Me novelën e tij vazhdon të jetë konsulent me ndërtimin e tipareve të historisë si traditë e rrëfimit, artikulimet shpirtërore ku shtresohen e gërshetohen mëtimet historike, gjuhësore, areali gjeografik i zonës e sidomos i Shoshit.

Diapazoni krijues i autorit të novelës ka një shtrirje të gjërë dhe nuk vuan nga pesha e stërngarkimit figurativ, por sikundër kësaj janë aq përmbajtësore e të këndshme në lexim dhe domethenese për kohën ku jetojmë dhe e kultivon këtë stil me përgjegjshmëri të lartë qytetarie, ku çiltërsia patriotike e ajo kombëtare është mjaft e theksuar, pasi dozat janë të dukshme por dhe të merituara për figurat që përmendem në këtë novelë.

Kështu që me këtë novelë letersia pasurohet por dhe tradita e kultura shqiptare në tërësinë e saj.

Me arritjen e bajraktarëve në saraj të Shkodrës Marash Tuci i bëri bujë e frikë Valisë por burrat ishin të vendosur pë kërkesat e tyre në mbrojtje të bajraqeve që përfaqësonin dhe kjo e bëri që Valia të ndryshonte kurs.

Kështu që Valia kërkoi fikjen e dritave të mosbesimit dhe kërkoi pajtim me pushtetin.

Mes mos pajtimesh Valia ngrihet në këmbë e me forcë i bie tavolinës sa forca e tij shpon dërrasën e tavolinës.

Por, trimi Marash Tuci me forcên e fjalës e vendosmërinë e trimit i drejtohet Valisë ;

“O të gjithë në këmbë ose të gjithë ulur”.

Valia e ndjen rrezikun dhe u ul e ndryshoj kurs në të shprehur me të pranishmit, dhe mendoi të t’i mashtroj me poste për fëmijët e tyre apo duke ju dhuruar nga një grusht para, por të dorëzonin armët.

Autori nxjerr në pah maturinë dhe zgjuarsinë, durimin e besën, për vatan e mbrojtje të drejtave të bajrakëve që përfaqësonin ndaj para Valisë ishin të palëkundur në kërkesat e tyre.

Na boll të varfër jemi por nuk ke pare me na ble as ti as Padishahu me tana lirat e Stambollit foli prerë Bash Vata.

Në saraj kishte ra bomba e Deli Nika lutej për t’u nda sherri.

Kuvendi u mbyll prishaqejf.

Malësia nuk tundej se kishte provu stuhi më të fuqishme.

Turpi e mbuloi Valinë e premtoi gjak mbi kokat e tyre me mllefin më të madh.

Frika e Marash Tucit dhe mundêsia e përfshitjes me sherr me Shoshin e frikësonte.

Lidhja pabesisht me litarë nga asqerët e Valisë, e krerëve të malësisë mes pazari e çakërdisi Marashin.

Edhe pse gjandarmaria ishte e madhe në numër dy fish u vranë gjandarë krahas me krerët e malêsisë.

Mes pazari pa njerëzia por dhe besa e trimëria e atyre burrave legjendarë jeton përjetësisht në zemrën e maleve kreshnike.

Marash Tuci ky epos i përndritun.

MARASH TUCI- NDORJA SHQIPTARE

Akt qëndrese e vendosmërie dhe element i fuqishëm kanunorë e drejtë zakonore e popullit shqiptarë e sidomos veriut, dëshmi historike e ndërgjegjës së malësorit, janë zbatuar normat e së drejtës zakonore në mungesë të shtetit, për rregullimin e mardhënieve ndër- shoqërore, e në rastin konkret Marash Tuci, një djalë për plot guxim e trimëri për fjalën e besën.

Shqiponjë u bë mbi xhandarmëri e për ‘besë e fjalë’ me breshëri i lëshoi plumbat, e bashkë me shokët shumë fish e paguan vetveten, burrat e malësisë gjëmë e bënë shehrin e Shkodrës, për nderin e vatanin kurrë shpirtin se llogaritën, heronj të pavdekshëm u kthyen për fiset e bajrakët në këtë duelarenë epike.

Autori përshkruan një kalvarë të çuditshëm, ngjarjesh interesante, kacavjerrë mundimshëm e gjen unin e tij të vërtetë duke hapur kater kapakë dritaren e trimërisë, guximit e vendosmërisë dhe Prel Milani ka mbërritur në stacionin që rrëmben shpirtin e lexuesit me krijimin brilant që del nga guva e shpirtit të shkrimtarit që është bërë njësh me historinë reale të zonës e vjen si relikte shpirti për brezat, si motiv dhe mesazh dashurie për vendin ku lindën e u rritën, por dhe për fjalën apo amanetin si peshë që rëndon shpirtin e malësorit e dheu se tret.

Valon brenda vetvetes gati në të shpërthyer dhe ai e përcjell hovin e pashembullt.

Formimi me pamje të gjërë të botës që na rrethon, karakterin njerëzorë si dhe adhurimi mbi besimin në vetvete e mbajtja e fjalës së dhënë ka ndërtuar profilin e vet të veçantë brenda krijimit me strukurë solide, figuracion të qëlluar dhe origjinal, hapësirë e dallueshme tematike dhe frymën e theksuar realiste ndërthurur bukur me traditën, ligjet e zakonet e kohës, dhe e sjell si busull orientuese mbi faktet historike.

Autori në kthinat e librit të tij më të ri ndjehet krenarë që i përket asaj zone dhe flet për bëmat që ndërtuan histori, ama pa dallim moshe, sepse është ajo tokë që i lindi e rriti dhe i ushqeu me traditat më të mira njerëzore ku burrat e patën për nder të vdesin në luftë, për besën e fjalën e dhënë apo për Atdhe e Komb.

Se mohoj dot që udhëtova përhumbshëm në brendi të librit, sepse të rrëmben emocioni,

por dhe të bën krenarë pasi gjaku i shqiptarit nuk bëhe dot ujë.

Një tjetër pikë kanunore ndeshim në këtë novelë.

Prezantimi i femrës shqiptare prej burrneshe na paraqitet Rudina, e fejuara e Marash Tucit.

Vendosmërinë për të mos u martuar më kurrë, të vishej burrë e të bëhej djalë shtëpie, e pjesëmarrja në mortin e të shoqit është një dëshmi e gjallë e vajzave burrnesha e zakoneve kanunore e atyre zonave.

Ama, sado të shkruaj për librin e autorit më ngjan se nuk e përshkruaj dot këtë novelë që flet aq thekshëm e me detaje për “ NDOREN” e fisit, por dhe virtytet që mbarti malësori.

Mendoj se është bërthama e pjesës historike të letersisë, me ngjarje të rralla e interesante studimi, humbje a fitoreje, të bëmave a trimërive të bijve dhe bijave të Alpeve shqiptare e në planin konkret është Fisi i Shoshit kreshnik ku bijtë qahen por dhe këndohen në vargje në tel të lahutēs.

Autori Prel Milani ky mjeshter i letersisë bashkëkohore shqiptare nënvizon aspekte të veçanta nga jeta dhe vepra e tyre që ranë për besë dhe Atdhe.

Realitetin e artikulueshëm e shfaq trajta mendore me asociacione të shumta specifike, vjen në model frymëzimi për vënje në skenë nga Trupa Teatrale e qytetit Shkodër, ( sygjerim ky ) pasi autori ecën nëpër vegullinë e shpirtit dhe nxjerr dritën nga errësira e viteve të errëta që përjetuan shqiptarët, por vlerat dominuan, kështu që s’përmbledh dot shkurt laboratorin e gjallë të shpirtit të autorit, atë zbërthim analitik të librit ku përkon me historinë.

Unë përcjell falenderime për novelistin pasi mundimet njerëzore janë vlera reale për autorin.

Shpirti i ndezur flakë bën të besosh se në këtë novelë harmonia mes ngjarjes reale dhe pasqyrimit, lakonizmi, muzikaliteti i Penës janë gurët e qëndrueshëm me vlera të larta tek themelet krijuese.

Autorin e përkufizoj me thënjen;

“Për shkak se egziston një forcë e cila dëshiron që ju ta realizoni ‘Legjenden Tuaj Personale’ ajo “ lag “ oreksin tuaj me një shije të suksesit. Paulo Coelhos”.

Suksese Penës tuaj mjeshter i fjalës.

Udhë të mbarë librit.

Prenda Sejdia

Lezhë Qershor 2021