Mund të duket paradoksale dyfytyrësia e një krijuesi: edhe rapsod, këngëtar i bëmave heroike dhe lirik, këngëtar i shpirtit të vet. Mund të duket e çuditshme kjo shartesë. Fjala “poet” nuk është patjetër sinonim i “lirikut”.
Poezinë e Adem Zaplluzhës nuk e fut dot as në gjininë e lirikës dhe as në atë të epikës së mirëfilltë. Lirika si lloj i poezisë është shumë vështirë të përcaktohet: a është shkrirja e plotë e lëvizjeve të shpirtit apo aventurat e shpirtit të derdhura në formën poetike. Ndërsa epika mund të përcaktohet më lehtë: bëmat dhe ngjarjet të mishëruar në vargje, ku qëndrimi i poetit ndaj tyre pasqyrohet në mënyrë të tërthortë. Kësaj dileme do përpiqem t’i përgjigjem.
Në poezinë e Adem Zaplluzhës gjej të pasqyruar, historinë e kaluar dhe të tashmen e vendit të vet të lindjes, Kosovës. Poeti e merr lëndën, kryesisht nga historia dhe konkretisht nga kalvari i vuajtjeve dhe sakrificave mbinjerëzore, nga trimëria dhe vetëmohimi i popullit të vet të shtypur dhe të persekutuar fizikisht dhe moralisht, por të papërkulur asnjë çast, gjithnjë me sytë nga liria. I gjithë vëllimi “Fytyra e Lirisë”, në tërësinë e vet tematike, meditative dhe emocionale, i bën jehonë legjendës së feniksit, zogut mitologjik që rilind nga hiri i vet. Ai pasqyron jo vetëm këto realitete, por edhe përjetimet e veta, na i jep ato të përthyera në prizmin e vet shpirtëror apo meditativ intim. Ai këndon jo vetëm si rapsod, por edhe si poet lirik Në poezinë e tij, pra, gjej një përthyerje gjinish, një gërshetim të dy llojeve poetike, të epikës dhe të lirikës.
Kur them se poezia e këtij vëllimi është sa epike po aq edhe lirike, kam para sysh ndërtimin shumëplanesh të poezisë së tij; në të gjej fillin e legjendës bashkë me tragën e historisë, të kaluarën dhe të tashmen, kujtesën kombëtare dhe kujtesën e ngjarjeve dhe përjetimeve personale. Në planin estetik kjo poezi gërsheton të madhërishmen historike me të zakonshmen e përditshmërisë njerëzore; tragjedinë popullore kombëtare dhe atë personale, trimërinë dhe ligështimin, vdekjen e qyteteve dhe lindjen e njerëzve, pra, gërshetimin e kombëtares dhe personales.
Kështu cikli “Më kujtohet kur i dëgjonim daullet” na flet për rezistencën e një populli të robëruar: “Kaçaniku krenar ndez qirinjtë e kujtimeve” (f.6), “këndojnë hardhucat dhe pemët e shartuara” (f.8), gjëmojnë “daullet e alarmit”, detaje që na flasin për ngjarje konkrete; nga ana tjetër kemi kujtesën e poetit, që i mban mend daullet e alarmit (f.9), gjithmonë në shtëpinë dhe në shpirtin e tij ka trokitur lufta (f. 27), pra, ngjarja është bërë pjesë e vetëdijes së tij.
Këtë gërshetim epiko-lirik e gjejmë edhe më të spikatur në ciklin “Portreti i erës”, ku lëndën e poezisë e përbën, jo aq e kaluara, por aktualiteti jo më pak dramatik kosovar dhe ku mbizotëron jo përshkrimi historik, por dialogu me kohën dhe me vetveten për ngjarjet e ndryshme, ai lexon epitafet (f.62), sharton fjalët e përrallave (f.63), na flet për nuset e maleve njëmijë vjet duke pritur dhëndurët(f.64), për sytë e lahutarit pa lot me “zgavrat e kokës/që i ngjante zgërbonjës së lisit” (f.71), për gjendjen profetike që jep çastin absurd i “vdekjes pa vdekur” (f.68), për lumin e çmendur, që “ka filluar t’ia gërryejë brigjet e kujtesës” (f.74),për kambanat e qytetit që paralajmërojnë “profecinë e fluturimeve të metalta” (f. 69), këndon absurdin e pritjes njerëzore (f. 65), për vandalët që djegin Biblën dhe Kuranin (f.70), “një lumë i çmendur/ka filluar t’ia gërryejë brigjet e kujtesës” (f. 74), ai trishtohet se harta e Kosovës “paska mbetur ende pa trokitur në portat e botës” (f. 75).
Tematika kryesore e vëllimit “Portreti i Lirisë” është, pa diskutim historia, ndërsa meditimet e pështjellimet e heroit lirik e përcjellin këtë histori, jo thjesht si një komentues, por si një pjesëmarrës i drejtpërdrejtë në këtë epope, si subjekt dhe objekt i saj. Kjo më duket e veçanta e filozofisë krijuese të poetit, që është larguar nga tradita e trashëguar nga poezia jonë me teme epike, që vetëm përshkruante dhe komentonte emocionalisht ngjarjet historike. Heroi lirik i Zaplluzhës është kronikan dhe pjesëmarrës, apo vuajtës i drejtpërdrejtë i ngjarjeve: “O ju lutem…/Më leni të çmallem sonte me dhimbjen e kësaj nate”; “më kujtohet kur i dëgjuam daullet/….ishte një natë që s’ harrohet”; “Ishte rrugë e gjatë,/Ne,megjithatë ecëm gjer në fitore”.
Çdo gjë e re në krijimtari nuk mund të lindë e shkëputur nga tradita. Poeti,jo vetëm është njohur me traditën e epikës dhe baladat, por ka bërë të vetën stofin e tyre artistik. Mbi të gjitha, ai ka ditur të përfitojë nga mënyra e ndërtimit të figurave dhe tropeve të saj, e ka bërë të vetën frymën dhe teknikën e tyre, është ushqyer prej tyre. Personifikimet dhe metaforat, si këto më poshtë, kanë stofin grotesk të figurave të baladave dhe të legjendave: ”drita pret dasmorët te varret e legjendave”; “ gjarpri lëkund legjendat e harruara”; nga flokët e hënës “këputen meteorë”; “prej balte i krijuan Zotat/deri sa erdhi njeriu sykaltër”; dëgjohen “duartrokitjet e xixëllonjave”; “ai njeri i madh këndonte si rrapi…/këndonte për vdekjen e qyteteve/ dhe lindjen e njeriut”.
Në vëllim gjen edhe figura delikate për nga lirizmi i tyre: “duart e tua prej mishi/preknin me lehtësi të paparë/lëkurën time të grisur”; “më prit se do vij një ditë…/siç prita unë ardhjen e stinës së luleve”; “një ditë më dukesh si zanë mali/kurse ditën tjetër ngjan me perëndeshën e bukurisë”. Këto vargje kaq lirike, të kujtojnë përsëri vargjet e legjendave dhe baladave ku figura e lirisë njëjësohet sa me atë të zanës, po aq edhe me atë të vajzës së dashur. E, megjithatë,unë nuk mund ta quaj poet të mirëfilltë lirik;monologu i tij poetik është më shumë ai i një heroi epik se sa lirik. Në vargjet e Zaplluzhës u këndohet “aventurave” historike të kombit.
I gjithë vëllimi e ka këtë petk rapsodik të stolisur nga një figuracion i harlisur. Ndodh kështu si në një simfoni heroike ku gjëmojnë trumbetatdhe daullet e luftës dhe, krahas tyre, dridhen telat e harpës lirike patriotike.
Adem Zaplluzha është një nga autorët bashkëkohorë që e ka bërë të vetën filozofinë e shkrirjes së zërit të bardit me atë të lirikut që lënë më një anë “aventurat intime shpirtërore”. Kjo nuk është një “mangësi” e talentit të vet të spikatur, përkundrazi, kjo është një “therori|” e lirikut patriot, që realizohet në mënyrë krejt të natyrshme, pa asnjë sforcim apo artifis. Poezia e Zaplluzhës është një poezi misionare patriotike.
Kjo filozofi krijues e poetit ka përcaktuar edhe prozodinë e vargut të tij të bardhë, që nuk respekton metrin, rimën, por e ndërton vargun e vet, kryesisht, mbi bazën e ritmit logjik dhe emocional, gjë e cila e lejon poetin të alternojë mjeshtërisht figurat heroike me ato me nuanca të holla psikologjike, duke e bërë poezinë e tij një poezi moderne bashkëkohore, poezi e cila nuk përshkruan, por rikrijon situatën, dialogon në distancë me lexuesin duke i përcjellë kujtesën, mendimet dhe emocionet e kombit të vet.