Tetovarët trashëguan kulturë që nga antikiteti
Shkruan Edibe Selimi-Osmani
Sa i përket vallëzimit popullor shqiptar të dhëna të dokumentuara për Tetovën me rrethinë nuk kemi. Në të mirë të këtij problemi flet kultura e lashtë e qytetërimit ilir,prandaj është më se e domosdoshme ta hulumtojmë substancën e lashtë dhe etnogjenezën e të parëve tanë të hershme të tyre.
Tetovarët ,trashëguan kulturë që nga antikiteti. Sot Valltarja IlireMenada është simbol qytetit të Tetovës.
Sipas të dhënave arkeologjike, Valltarja e Tetovës apo Menada,u gjet gjatë gërmimeve arkeologjike të bëra më 1933, në afërsi të Çeshmes së Balezës.Kjo shtatore trupore e bronzit,daton që nga periudha ilire e shekullit VI para erës se re. Është me dimensione 9,4 cm. e gjatë dhe 4 cm e gjërë. Valltarja Ilire, e përfaqëson Tetovën dhe gjendet në Muzeun Nacional të Shkupit.
Menada,lloj nimfe,pasardhëse e Zotit Dionis, të verës dhe plleshmërisë.
Sa i përket vallëzimit popullor shqiptar të dhëna të dokumentuar për Tetovën me rrethinë nuk kemi. Në të mirë të këtij problemi flet kultura e lashtë e qytetërimit ilir,prandaj është më se e domosdoshme
ta hulumtojmë substancën e lashtë dhe etnogjenezën e të parëve tanë të hershme të tyre.
Veçojmë disa nga burimet e shkruar nga autorët antik:
Veshja e Valltares Menada
Në kokë ajo ka të vendosur një kurorë me grurë, dhe rreth belit mbështjellur me gjarpërinj[1] që lëpinin faqet e tyre. Shpesh menadat ishin të përfaqësuara me një gjarpër[2] në flokët e tyre, si shërbëtoret e Dionisit.
Vallet mistike: Nimfat, që ishin motrat e Dionisit të ri, janë menadat e para. Po këto gra kanë qenë pasardhëset e para të kësaj Perëndie. Sipas legjendës kur Dionisi, nëpërmjet ritit do t’i ngjallte, ata bijnë në ekstazë,e humbin vetëdijen,egërsohen luajnë,vallëzojnë nëpër fusha e male. Duke e thirrur emrin e Dionisit të tyre,këndojnë himnin në emër të tij,duke i ra flejtës dyshe,enden prej një vendi në një vend tjetër, përpiqen duke përvetësuar njerëz të thjeshtë që i detyrojnë t’i shoqërojnë. Adhurimi i kultit të Dionisit dhe menadave ishte kryesisht i shpleksur me të pirë,të shoqëruar me këngë e të dehur.Kuptohej (bahanalii) të jenë pasardhësit e tyre meshkuj dhe femrat. Ata kanë organizuar takime të fshehta dhe rituale për spastrim dhe flijim duke ra në agoni nën ritmin e daulleve[3].
Është pët t’u theksouar edhe studimi i arkeologut të njohur kosovar dr.prof.Haxhi Mehmetaj,ku ndër të tjerat shkruan:
Figurinat e plastikës së imtë të periudhës arkaike të derdhura në bronz janë të eksponatit tonë me to, në fazën e hulumtimeve të tashme,në territorin e Dardanisë janë gjetur edhe dy figurina të femrave të derdhura në bronz, njëra nga Tetova, e cila paraqet Menadën dhe pozitën e vallëzimit apo ikje lozonjare para Satirit, dhe tjetra nga Janjeva e cila paraqitet një atlete[4].
Gjetja e figurave të ngjajshme të valltares ilire përmes hulumtimeve arkologjike do të sqaronte shumë çështje për njohjen e kulturës popullore të popullatës ilire të trevës sonë të lashtë.
Ka të ngjajë që shtatorja e Prizrenit,Menada e Tetovës dhe Atletja e Janjevës, të jenë punuar në njerën nga punishtet e antikitetit në Durrës apo Apolloni,por nuk pëprjashtohet mundësia që ato të jenë punuar në Dardani.[5]
Supozojmë se kemi të bëjmë me Menadën, Valltare Ilire,për një mendim të këtillë na jep mbështetje edhe ilirologu i njohur Aleksandër Stipçeviq,ku ndër të tjerat shkruan :vetë emri i ilirëve përkatësisht i kryeparit të fisit të tyre Illyriosit,msheh në vete nocionin e gjarpërit: prindërit e tij Kadmi dhe Harmonia, poashtu shndërrohet në gjapërinj, kurse vetë Illyriosi e merr menjëherë pas lindjes fuqinë hyjnore prej gjapërit.[6]
Në këto vise banuan të përët tanë , ata që u quajtën Ilirët e mirëfilltë”(Iliri propti diciti)”. Qenia dhe përhapja e kësaj kulture shpirtërore, brenda dhe jashtë këtij trualli, është e lidhur me një sërë faktesh historike e shoqërore. Këtu kanë ndikuar lidhjet e raporteve para shqiptare, si dhe mes popullit shqiptar dhe popujve të tjerë ballkanikë:parasllave, parabizantine, paraturke e tjerë që kanë ndikuar në formimin kulturor të saj.
7.4.2020,Tetovë