(redaktim) TREVA E DEVOLLIT -”shpellë thesari” e Shqipëris
-peisazh natyror-guide turistike
(marë me shkrutime nga libri “DEVOLL-SHQIPERI,2 përjetime” L.K.)
…sa për të shuar kureshtjen e lexuesit
-Rrallë gjen mbi tokë,në planet,një reliev gjeografik,mrekulli të bërë si me dorë,nga gjeniu artitekt “Mother Natyre”,lugina përrallore e Devollit,si një “”shpellë thesari” e fushës së Korçes.ne jugelindje te Shqiperis.
Nje perle origjinale natyrore e mbushur ,plot e perplot me tradita te pasura shpirterore e artistike njerezore,me devollinjte fisnike trima bujq e punetore te medhenj ne mbare boten,me artta famoze si Xhim Belushi i Holliwodi te deri tek Elida Topciu Janushi aktor,e e Teatrit Kombetar,shkrimtare poete brilante me poetin e pavdekshem Dritero Agolli e deri tek poeti madh lirik Skender Rusi,me shkrimtarin kronikan epokal Kosta Nake,me kengetare te shumte popullore qe nga Ali Kondi e deri tek i pavdkshmi Kastriot Ago,Ana Goce ,Endri Fifo e shume te tjere,me intelektuale te shquar,ne te gjitha fushat,koneate akademike , si dhe me pasuri nentokesore te shumta,dhe me token pjellore qe ben dhe “karamele”
Pasi le pas qytetin e Korces,”parisin e vogël”rrugës anash maleve të Moravës që zbresin në fushën e Korçës,vijon autostrada nga ku të kap syri në lindje në horizont dy nyje kapërdimje mes maleve.
Njëra mban emërtimin Gryka e Zëmblaku,(fshati ne afersi te grykes),që depërton përtej në luginën e bukur të Devollit nëpërmjet rjedhës të lumit të Devollit
…dhe tjetra, qafa e Zvesdës që hyn në liqenin e Prespës së Madhe,me rrugën që mbahet drejt e në Bitol,qyteti shqiptar i Manastirit(ne teritorin Maqedonas) ,vatër patriotike e Rilindjes Kombëtare,me të famshim Kongresin historik te Alfabeti Shqip.
Portali i hyrjes të Devollit ,nje panorame manhitese e papare ndonjiehere.Nga Jugu zbresin majat e vargmalit te Moravës,me kodrat e Vranishtit e te Biskes,mbushur me geshtenja ,në rezervatin famos, me kafshe e fazane te Cangonjit,e me pas ne fshatin mikprites te lugines ,te Cagonjit te jargavane,duke u lagur me bregun e lumit te Devollit,qe i le lamtumiren e Devollit,per te hyre ne fushen e madhe te Korçes,e njohur si hambari i dyte i Shqiperis.
Nga ana tjeter e lumit per nga veriu ,ngrihen kodrat e Maçurishtit dhe te Gollobordes,plot me frutore mollesh,duke mare perpejte Malin e Ivanit,si nje piramide egjyptiane ,midis vargmalit te Thate qe vjen nga veriu dhe kthehet e drejt ne lindje,si nje mur mburoje i lugines.E ne mes kesaj kupole qiellore siper lugines,qe can majat e maleve qe rrethojne fushen e Devolli,me Malin me te larte te Gramozit,me “plisin” e bardhe ne maje ,mbuluar me bore dimer e behar nga ku buron lumi gjarperush i Devollit, shtrihet qilimi kolorit i fushes te begate te Devollit.
Duke dale nga fshati Cangonj,pershkojme mespemes fushes autostraden e drejt e ne qytetin piktores te Bilishtit,qender administrative e treves ,qe te krijon perfytyrimin sikur je ne nje “zvicer e vogel”.
Vazhdojme rrugen ,per te mbyllur siparin e lugines te Devollit,ne Doganen e Kapeshtices ,porta dalje per ne shtetin Grek.
Nga te dy anet e lumit dhe te fushes reze maleve e kodrave ,vargezojne qytezat si nje gjerdan ruazash,plot 42 fshatrat e Devolliit,njeri me i bukur se tjetri.
Duke filluar pas malit te Thate,Macurishti,me fshatrat qyteze Progri,Treni,Biricka,fshati minoritar maqedonas Verniku, Kapeshtica,Vishocica ,me kodrat e Trestenikut e Kurila .
Ndersa rreze malit te Moraves ,fshatrat
e populluara e famoze,si Vranishti,Bitincka ,Piluri,Ecmeniku,Babani,Stropani, Graca ,Hocishti ,Verlen,Grapshi,Gjyras,Cipani,Zicishti Suli,Koshnica,Qyteza ,Sinica.
Pasi leme qytetin e Bilishtit,lugina hapet drejt Jugut,qe nga fshati Kuc,Poloske,Borsh,Fitore,ne lindje matane lumit Bracanj,Poncara,Vidohova.Arreza dhe me lart andej nga rjedh lumi i Devollit ne malin e Gramozit,deri ne fshatin turistik te Dardhes ,me Nikulicen malore burimore.
Lugina ngrihet si me shklalle oborri ,ne nje pllaje fushore duke formuar katin e dyte rafshanlten e lugines ,pllajen e Dembaraves, me fermat e vreshtave dhe kodrat gjelberuese me menshtekna gjate rruges pyje me bredha.Tani lugina merr nje emertim te ri toponim Devolli i Siperm ,me Menkulasin vendlidjen e poetit te madh Dritero Agolli,”Nderi I Kombit”,e deri ne fshatin Cete dhe Mirasin e degjuar ,Bozhigradin.
Matane ,ne lindje te lumit e te kodrave te Poncares e te Shagut (Greqi),vazhdon Devolli i Siperm,i ndare i shkeputur ,nga trojet tona ,te lashta arbenore,ne teritorin e shtetit grek me rreth 25 fshatra shqiptare ,me qender adminitrative , me liqenin piktores qytetin shqiptar te Kosturit (Castoria),qe te gjithe te shpopuillizuar nga banore me origjine shqipatare ( Kam shkruar gjate per kete histori ne librat e mij,nje Cameri e vogel,jashte truallit tone autokton dhene Greqise nga Fuqite e Medha.pas Luftes I Boterore.)
Le te kthemi me pas,pa hyre ne qytetin e Bilishtit,ne drejtim te veriut ,hyn si pyke ne krahet te fshatit te lashte te Trenit,me gjurmet Ilire ,te Shpelles se Trenit dhe kalane e Trojanit,Liqeni i Prespes te Vogel,nga ku ngrihet kati i trete malor i lugines ,maje majave te malit te Thate ,me Zagradecin,Shuecin ,Rakicken,dhe duke vazhduar me fshatrat shqiptare te Prespes se Vogelt rreth liqenit ne teritorin e shtetit Maqedonas me ne qender Resnjen.
Po e mbyllem skice pejsazhi te shkruar me pak fjale e ilustrime ,ne vend te nje droni qe fluturon mbi luginen e arte te treves te Devollit, si nje guide turistike per ti ardhur ne ndihme miqve vizitorve,per te vazhduar me shkrime e pershkrmet e tjera te plota,te hedhura ne te dy librat e mij per Devollin,”sprove dhe perjetime”.
Ja dhe nje panorame frutore vjeshtore si nje epilog,te nje prologu pa mbarim,per Devollin ,kete “zvicer te vogel” ne jugelindje te Shqiperis :
“Dasma e Mollëve”-Cangonj,Devoll.
-Si vagon treni, nga Cangonji e deri lart në Arrez,
gjerdan brilant baça,kopshte plantacione frutore,
gurë bilardo,si bresher “larush”,bien perdhe mollët
qilim i arte i vjeshtes,lugina famoze Treves te Devollit.
-Si bletet frutat mblidhen sikur vijne krushqit ne dasëm,
vijne me radhe,qershite ,lajthite ,arrat ,geshtenjat,
dollia mbyllet me “mbretin Rush””,me mbretereshen starkinge”,
piknik a dasem e rralle e papare, kur mblidhen mollet.
Kodrat gumzhijne kur mblidhen lajthite ne Morave,
Bicke, Vranisht behet pafshire geshtenje e levozhge,
Sellcat Bilisht turma-turma njeres shkundin kaçkat,
dasem prej djali Vishocice e Cangonj,kur mblidhen mollet
Ikona e Bibles,Devolli kopeshti i shenjte i Edenit,
simbolike jetesore molla e Adamit dhe Eves,
pikture peisazhi,kolor i argjende vjeshte,
s’ka me bukur ne Devoll,se stina e dasmave,
jeni te Ftuar,mos mungoni,merrni me vete femijet,
mrekulli te jesh dhenderi e nusja i dasmes se Molleve…
Luan Kalan,SHBA.-Ish Mesues ne Devoll..